Тянь-Шань қоңыр аюы

Алғаш рет тяньшань қоңыр аюын 1873 жылы орыс зоологы және саяхатшысы Н. А. Северцов сипаттаған, оған "ақ тырнақты" деген атау берген. Сол күндері тяньшань қоңыр аюы Тянь-Шань мен Памирдің тау жүйелерінде жиі кездесетін жануар болған.

Бүгінгі таңда қоңыр Тянь-шаньдік аю түрлері өте сирек кездеседі, соңғы 50 жыл ішінде олардың саны едәуір азайды, ол бұрынғы тіршілік ету ортасының көптеген жерлерінең мүлдем жоғалып кетті.

Қазір тяньшань қоңыр аюлары Қазақстан тауларында жиі кездеседі.

Теңіз деңгейінен 4,5-5 мың метр биіктіктегі Тянь-Шань қоңыр аюларының негізгі мекендейтін жерлері. Олар аң аулау кезінде тау беткейлерімен және үйінділерден қорықпай тез қозғалады. Оларды таулардың етегінен табуға болады. Осы аю бар елдердің барлығында дерлік оларды атуға тыйым салынады. Тяньшань қоңыр аюлары ХТҚО Қызыл кітабына енгізілген.

Тяньшань аюының тіршілігі

Тяньшань қоңыр аюлары ондаған шаршы шақырым аймақты өзінің жері деп белгілеп, жалғыз тіршілік етеді. Шекараларын белгілеп алады және басқа аюдың жерінде болмауға тырысады. Жас ауқытыңда белсенділігі өседі. Көбінесе олар тамақ іздеумен айналысады, күзде май жинап, мұқият тамақтануға тырысады, ал қыста ұйқыға кетеді.

Аюлар көктемде бірнеше апта бой бірге болады. Жұптасу маусымы екі-үш апта, содан кейін аюлар ажырап және ешқашан кездеспеуі мүмкін. Кейде ер аюлар аналық үшің бір-бірі мен таласа алады, бірақ әдетте бұл төбелес денсаулыққа әсер етпейтін кішкентай жарақаттармен аяқталады.

Қыста аюлар апанда бір, екі қоңжықпен қыстайды, оларды сүтпен тамақтандырады, ал көктемде оларды қоректі іздеуге үйретеді.Қоңжықтар екі жасқа дейің анасымен бірге, содан кейін олар тәуелсіз өмір сүруге көшеді.

Систематикасы

Жалпы, Тянь-Шань қоңыр аюы-жыртқыш,алайда белсенділігі төмен жыртқыш, өйткені ол өсімдік текті азықпен де қоректенеді. Оның жылдық тамақтануының негізі-99% өсімдіктер құрайды. Бұл жоғары калориялы күзгі тағамның арқасында аю қысқы ұйқы үшің майды жинайды.

Аюдың тамақтану рационнына алма, ырғай, итмұрын, таңқурай жемістері кіреді.Өрік, долана, арша, шырғанақ. Батыс Тянь-Шаньның Өгем, Піскем, Шаткал жоталарында аюлар жаңғақ, шие қара өрік, пісте, жүзім жейді.

Ол басқа қорегі болмаған кезде жануарларды аулауға жүгінеді. Бұл негізінен ұсақ омыртқасыз жануарлар, кеміргіштер мен тышқандар. Көбінесе тұяқтылар мен ұсақ жыртқыштарды аулайды. Олар шұңқырларды, дала тышқандарының тесіктерін қазып, тар және ұзын траншеялар жасайды, кейде тереңдігі бір метр және ұзындығы бірнеше метрге жетеді. Бұл аюлар жеуге болатын тамырларды алу үшін жерді қазудан еріңбейді.

Тяньшань қоңыр аюлары әдетте ірі жануарларды: бұғы, қабан және тау ешкілерін ауламайды, бірақ жараланған немесе ауру жануарларды қорек етуден бас тартпайды. Кейде олар үй жануарларына шабуыл жасайды. Әдетте үйірінең артта қалған қой, ешкі және бұзау. Ірі жануарды алғаннан кейін, олар бәрін жемейді, сүйектерін көміп, бұтақтармен жасырады, кейде тамақтану үшін осы жерге келеді.

Ерекше қасиеттері

Тяньшань қоңыр аюларының мінез-құлқы өте тыныш, агрессивті емес. Қозғалысы жәй, асықпайды, әдетте басың түсіріп жүреді, кейде алдыға қарайды, бір мезетте жан жағыңа жалт қарайды.

Қауіп төнген кезде аю бірден өзгереді. Оның қимылдары салмақты және жылдам болады. Қажет болса, олардың жүгіру жылдамдығы сағатына 50 км жетуі мүмкін. Сонымен қатар, олар тік беткейлер мен биікке қарай оңай көтеріледі.

Тяньшань қоңыр аюлары иіске өте сезімтал, иісі бойынша жануарлардың мәйіттерін бірнеше жүз метр қашықтықтан таба алады. Түйсігі оған адам мен қауіпті кездесуден уақытында аулақ болуға көмектеседі. Олардың барлық аюлар сияқты көру қабілеті әлсіз. Ол үшін жеуге болатын жемістерді жинау ағаштарға өрмелеуде қиындық тудырмайды.

Қыстау кезеңі

Қазан айының соңында немесе қараша айының басында, тауларда қар жамылғысы пайда болған кезде, Тянь-Шань қоңыр аюлары ұйықтайтын жерлеріңде жатады. Қысқы ұйқы жағдайында олар төрт-бес ай, ал аналықтары бір айға көбірек уақытты өткізеді. Тіпті хайуанаттар бағында тұратын аюлар көбінесе ұйықтауға қарсы тұра алмайды.

Тяньшань қоңыр аюлары тау жыныстары арасындағы шұңқырларда, кейде бұралған ағаштардың тамырларында немесе Тяньшань шыршасының жерге иілген бұтақтарының астында орналасады. Өзіне олар ор қазбайды, тек кен орындарың және траншеяларды қоршап ұйқы орның жылытатың заттармен бұтақтармен және шөпті өсімдікпен жабады.

Кейде күзде май жинамаған аюлар қыстамайды. Мұндай аюлар бүкіл қыста жидектердің қалдықтарын, тышқандарды жеп, кейде малға шабуыл жасайды. Тяньшань қоңыр аюлары адамдардан қорқады және айналып өтуге тырысады.