Алматы облысының таңғажайып флорасы мен фаунасы
Жатаған Шырша
Систематикасы
Жатаған шырша, шренк шыршасы (Pіcea schrenkіana) — қарағай тұқымдасына жататын мәңгі жасыл, өте сирек кездесетін ағаш. Теңіз деңгейінен биіктігі 2800 — 3100 м, ұсақ тасты, жартасты тау беткейлерінде бірыңғай шыршалы кейде сібір самырсынымен аралас орман құрап өседі. Жатаған шырша 1842 жылы Жетісу (Жоңғар) Алатауында табылған.Жатаған шырша сүрегінен бағалы музыкалық аспаптар жасалынады, құрылысқа пайдаланады. Жатаған шырша тау беткейіндегі топырақты шайылудан қорғайды. Жылдан жылға санының азаюына байланысты, қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.Семенов Тян-Шанский өзінің естеліктерінде жазғандай, ол 1840 жылы Жетісу Алатауы мен Балқаш көліне дейін жеткен саяхатшы Александр Шренктің құрметіне Picea schrenkiana атты ғылыми атауға ие болды. 1840 жылы мамырда Баско Анның экспедициясын да жұмыс істей отырып, 24 жастағы Шренк алғаш рет керемет шыршаны көріп, оның сұлулығына таң қалды.
Сипаттамасы
Орта Азияда ағаштың құнды көзі болып табылады. Жатаған шыршасы 2500 м3/га дейін ағаш қоры бар ормандарды құрайды, алайда жатаған шыршасы ормандардың негізгі қызметі — топырақты қорғау. Ағаш құрылысыңда, тіректерді жасау үшін қолданылады, қағаз өндірісі үшін шикізат ретінде қызмет етеді.
Саябақтар мен парктерді көгалдандыру үшін сәндік өсімдік ретінде өсіріледі.
Тянь-Шань шыршасының үстіңгі тамыр жағынан басқа, күшті, тік, терең тамырлары бар. Топырақта үлкен тасқа немесе жартастың шығыңқы жеріне сүрініп, тамыр қайта кезікпейтіңдей өспейді, керісінше, оның астымен өседі, бүгіліп, осылайша пайда болған күшті ілгекпен бекітіледі. Мұндай ағаш кез-келген желге қарсы тұрады. Ағаштың үстіңгі тамыры топырақтың астына түсіп, одан ылғал мен қоректік заттарды мұқият сорып алады. Көбінесе, бірнеше ағаштың тамыры бір-бірімен кездессе бірге өседі, және осындай шыршалардың бір тобы берік және өмір сүру жағдайы жақсарады болады
Биіктігі 150 — 250 см-ден 40 метрге дейін, жуандығы 2 метрге жетеді. Діңінің қабығы — қоңырқай сұрғылт түсті, қабыршақтанып оңай сылынады. Қылқаны (жапырақтары) 4 қырлы, үшкір, ұзындығы 2 — 3,5 см, ені 2,0 мм-дей, ұзарған өркенінің қабық төмпешіктеріне бір-бірден бекінеді. Жапырақтары түскенде төмпешіктері сақталып қалады. Бүрі сопақша, цилиндр пішінді, ұзындығы 8 — 10 см, жуандығы 2,5 — 4 см. Жеміс жапырақтары, көбінесе, бүрлерінде орналасады.
Көбеюі
Тозаңдану мамыр-маусым айларында болады. Конустар ұзын-цилиндр тәрізді, ұзындығы 7-15, қалыңдығы 2,5-3,5 см, күлгін немесе жасыл піскенге дейін, жетілген - қара каштан. Тұқым таразы жылтыр-қоңыр, ағаш-былғары, үшбұрышты-обоват, ұзындығы 12-20 мм × (10)13-18 мм ені, Тегіс немесе бойлық өте жұқа, жоғарғы жиегінде сәл дөңгелек кесілген ұшы бар, тұтас, кейде кейде ұсақ жиектері бар.
Ұзындығы 4-5 мм-ге дейін тұқымдар, жұмыртқа тәрізді, өткір, бір жағынан қоңыр, айқын көрінетін жарық нүктелері бар, екінші жағынан сұр-қоңыр, қыркүйек-қазан айларында піседі. Қанаты мембраналы, ұзын обоват, 10-13мм.тұқымдар ұзындығы 3,5-4 мм, үш есе ұзын қанаты бар.Басқа шыршалар сияқты, тұқымдар егу алдындағы дайындықсыз өніп шығуы мүмкін. 1-2 ай бойы суық стратификация өнгіштігін арттырады. Жазғы шламдардың 30% стимуляторлармен өңделусіз тамыр алады.